e="font-family: tahoma,arial,helvetica,sans-serif;">
شش َمانع اصلی معرفت خدا:
ریشه تحصیل كمالات انسانى و اصل فضایل اخلاقى از دیدگاه اسلام ایمان به خداوند بوده و انعقاد ایمان به خداوند مشروط به علم و معرفت است. پس تحصیل علم و معرفت مقدّمه ای است براى ایمان كه به نوبه خود ریشه همه فضایل و كمالات انسانى است.
حال می خواهیم بدانیم چه عواملی مانع رسیدن ما به معرفت خداوند است که در این نوشتار به آن می پردازیم:
1ـ پیروی از هواهای نفسانی
پیروی از هوای نفس به معنای مخالفت با فرمان عقل، شرع و یا وجدان اخلاقی است. یکی از حالات و قوائی که در عقل عملی انسان یعنی در طرز تفکر عملی انسان که مفهوم خوب و بد و خیر و شر و درست و نادرست و لازم و غیر لازم و وظیفه و تکلیف و اینکه الان چه می بایست بکنم و چه نمی بایست بکنم تأثیر دارد، طغیان هوا و هوسها و احساسات لجاج آمیز و تعصب آمیز و امثال اینها است، زیرا منطقه و حوزه عقلی عملی انسان به دلیل اینکه مربوط به عمل انسان است همان حوزه احساسات و تمایلات و شهوات است. در حدیث است که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «الهوی عدو العقل»(1) هوا و هوس دشمن عقل است.
امیرمۆمنان علی(علیه السلام) فرموده اند: «الهوی شریك العمی»(2)در این فرمایش گهربار امام هوای نفس را به منزله و همدوش نابینایی معرفی كرده اند و مقصود آن است كه هوای نفس قوه شناخت انسان را از بین می برد.
2ـ حب دنیا
یكی از ریشه های «حرص» دلباختگی و دلدادگی در برابر زرق و برق دنیاست.هنگامی كه آتش سوزان این عشق در درون جان انسان زبانه می كشد او را به سوی حرص و ولع نسبت به مواهب دنیای مادّی می كشاند، مانند عشّاق بی قرار كه فارغ از هرگونه فكر منطقی پیوسته دست و پا می زنند و روز به روز خود را در این لجنزار آلوده تر می سازند.
به طور كلی می توان گفت محبت خارج از اندازه، قوای ادراكی و شناخت فرد را مختل می كند هر گاه فردی به شخص، مقام یا شی ای محبت بیش از حد داشته باشد نمی تواند زشتی ها كمبودها و مضرات محبوب خود را ببیند و بپذیرد و سخن مخالفان محبوب خود را نیز نخواهد شنید. امیرالمۆمنین علی(علیه السلام) می فرمایند: «عین المحب عمیه عن معایب المحبوب و اذنه صماء عن قبح مساویه»(3)چشم محب از دیدن عیوب محبوب نابیناست و گوشش از زشتی بدی های او ناشنواست.
صفات پایدار نفس انسان رفتار و تصمیم های او را تحت تأثیر قرار می دهد. كسانی كه نفس خود را به فضایل آراسته اند در مقام تصمیم گیری و عمل انتخاب شایسته ای دارند و آنان كه نفسشان را به رذایل آلوده اند از انتخاب درست در مقام عمل محروم می مانند عجب و خودپسندی و استكبار از جمله این رذایل است
3ـ سطحی نگری
نگاه سطحی و نزدیك بین، مانع شناخت عمیق امور است انسان هایی كه دچار قضاوت عجولانه هستند و به ظنون خود در قضاوت بسنده می كنند به معرفت یقینی و استواری دست نمی یابند و از شناخت حقایق برتر از حس محرومند.
قرآن كریم اعتماد بر ظن را در موارد بسیاری موجب گمراهی دانسته است. آیات گوناگونی منشا شرك مشركان را پیروی از ظن و گمان معرفی كرده است. تا زمانی كه علم یقینی نداریم نمی توانیم بگوییم حقیقت را شناخته ایم. علم یعنی معرفت به چیزی همراه با عدم احتمال نقیض آن، ولی در ظن و گمان همواره احتمال خلاف وجود دارد قرآن كریم می فرماید:« ان الظن لا یغنی من الحق شیئاً»(4)گمان در وصول به حقیقت هیچ سودی نمی رساند.
از دیگر مصادیق سطحی نگری و نزدیك بینی، اعتماد به حواس ظاهری و بسنده كردن به آنهاست. افراد حس گرا امر غیر محسوس را كه حواس ظاهری قادر به درك آن نیست منكر می شوند. بنی اسرائیل مردمی نزدیك بین و حس گرا بودند. آنان به سبب اعتماد بیش از حدی كه بر حس خود داشتند فریب سامری را خوردند و مجسمه ناتوانی را معبود پنداشتند.آنان فریب سامری را خوردند زیرا هنگامی كه صدای مجسمه را شنیدند آن را نشانه حیات پنداشتند و این نشانه را كافی دانستند. خداوند درباره این عمل بنی اسرائیل این گونه قضاوت می كند: «افلا یرون الا یرجع الیهم قولا و لا یملك لهم ضرا و لا نفعا»(5) مگر نمی بینند كه گوساله پاسخ سخن آنان را نمی دهد و به حالشان سود و زیانی ندارد؟
این آیه در واقع بنی اسرائیل را سرزنش می كند كه چرا در مشهودات خود تدبر نكرده اند و از خود نپرسیدند كه این گوساله چرا از پاسخ سخنان ما عاجز است و از خود نپرسیدند: چگونه موجودی كه سود و زیانی برای ما ندارد معبود ما باشد؟در این آیه ساده اندیشی و سطحی نگری بنی اسرائیل محكوم شده است.
4ـ عادات فكری و تقلید از پدران
انسان زندگی خود را بر پایه اعتقادی خاص درباره انسان و جهان بنا می كند و این عقاید زیر بنای نظام زندگی و آرزوها و آرمان های اوست دگرگون كردن این عقاید كار دشواری است، زیرا تغییر آنها برخلاف عادات فكری و عملی مردم است مقاومت اقوام گوناگون در برابر رسالت انبیاء نمونه ای از این دشواری است: «فلما جاءهم موسی بایاتنا بینات قالوا ما هذا الاسحر مفتری و ما سمعنا بهذا فی آبائنا الاولین»(6) پس چون موسی آیات روشن ما را برای آنان آورد گفتند: این جز سحری ساختگی نیست و از پدران پیشین خود چنین چیزی نشنیده ایم.
كسانی كه به شیوه ای از اندیشه و زندگی عادت كرده اند به دشواری می توانند آن را مورد ارزیابی قرار دهند و در چنین وضعیتی بسا افكار خلاف عقل كه پذیرفته می شود و هیچ كس به نادرستی آن توجه نمی كند.
5ـ رذایل نفسانی
صفات پایدار نفس انسان رفتار و تصمیم های او را تحت تأثیر قرار می دهد. كسانی كه نفس خود را به فضایل آراسته اند در مقام تصمیم گیری و عمل انتخاب شایسته ای دارند و آنان كه نفسشان را به رذایل آلوده اند از انتخاب درست در مقام عمل محروم می مانند عجب و خودپسندی و استكبار از جمله این رذایل است.
نگاه سطحی و نزدیك بین، مانع شناخت عمیق امور است انسان هایی كه دچار قضاوت عجولانه هستند و به ظنون خود در قضاوت بسنده می كنند به معرفت یقینی و استواری دست نمی یابند و از شناخت حقایق برتر از حس محرومند
امیرالمۆمنین(علیه السلام) فرموده اند: «العجب یفسد العقل»(7) عجب عقل را فاسد می كند. عجب قدرت شناخت صحیح را از بین می برد و آفت خرد آدمی است امام علی خطاب به فرزند گرامی خود امام حسن مجتبی می فرمایند: «و اعلم ان الاعجاب ضدالصواب و آفه الالباب»(8) بدان كه خودپسندی دشمن صواب رای و سخن درست و آفت خردهاست.
6ـ شیطان
خداوند در قرآن کریم درباره کافران و دلباختگان به عالم طبیعت می فرماید:«شیطان بر آنان مسلط شده و یاد خدا را از خاطر آنها برده، آنها حزب شیطانند. بدانید حزب شیطان زیانکارانند.»(9)
تمام تلاش شیطان این است که سرمایه خداخواهی را از انسان بگیرد و اگر کسی این سرمایه را باخت، خودش را از یاد می برد. این آیه به این نکته اشاره دارد که شیطان در برابر انسان دسیسه می کند تا بر او تسلط یابد و سرمایه او را از او بگیرد.
کلام آخر:
همانطور که بیان گردید پیروی از هوای نفس موجب مخالفت با عقل می گردد و این مورد بعلاوه حب دنیا، تقلید کورکورانه از پیشینیان، سطحی نگری و رذایل نفسانی همه و همه موجب عدم وصول به معرفت خداوند می شوند.
پی نوشت ها:
1ـ مصباح الشریعة، باب 38، ص 223.
2ـ نهج البلاغه، نامه 31.
3ـ الحیاه، ج 1، ص 156.
4ـ یونس/ 36.
5ـ طه/ 99.
6ـ قصص/36..
7ـ الحیاه، ج 1، ص 258.
8ـ نهج البلاغه، نامه 31.
9ـ مجادله/ 19.
گرفته شده از تبیان
